La vajilla de barniz negro en Empúries y la Layetania. Origen y técnica de producción a partir de su caracterización arqueométrica

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.3989/aespa.094.021.01

Palabras clave:

Campaniense A, Cales antiguo, Cales medio, Cales tardío, Hispania, Fluorescencia de Rayos X (FRX), Difracción de Rayos X (DRX), Microscopía Electrónica de Barrido (MEB)

Resumen


El objetivo de este artículo es aportar nuevos datos sobre la cerámica de barniz negro tardorrepublicana distribuida en Empúries, que nos permitan avanzar en su origen, así como profundizar en aspectos relacionados con su proceso de fabricación. Para ello, y en el marco de un proyecto más amplio que incluye el análisis de diversos yacimientos de la costa catalana, se ha procedido a la caracterización arqueométrica de una muestra que incluye cerámicas clasificadas arqueológicamente como imitaciones de Campaniense A, Campaniense A, Etruscas, Cales antiguo, Cales medio y Cales tardío. Los resultados muestran que todos los individuos a priori calenos se corresponderían en realidad con producciones etrusco/laciales. Por otro lado, aquellas cerámicas clasificadas como imitaciones de Campaniense A, presentan características composicionales similares al taller de Rosas, de cronología anterior (mitad del siglo IV ‒ finales del siglo III a. C.). En relación con las cerámicas etruscas, se puede proponer Arezzo o Volterra como posibles áreas de origen; y, finalmente, la cerámica clasificada como Campaniense A se correspondería con la fabricada en Nápoles.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Aitchison, J. (1986). The statistical analysis of compositional data. Monographs on statistics and applied probability. London: Chapman and Hall. https://doi.org/10.1007/978-94-009-4109-0

Aitchison, J. y Greenacre, M. (2002). "Biplots of compositional data". Applied Statistics, Journal of the Royal Statistical Society: Series C, 51, pp 375-392. https://doi.org/10.1111/1467-9876.00275

Aloupi, E. (2008). "Recovery and revival of Attic Vase-Decoration techniques. Special techniques". En: Lapatin, K. (Ed.). Papers on special techniques in Athenian vases. Los Angeles: J. Paul Getty Museum, pp. 113-127.

Aquilué, X., García, J. y Guitart, J. (Eds.) (2000). La ceràmica de vernís negre dels segles II i I aC: centres productors mediterranis i comercialització a la Península Ibèrica: taula rodona. Empúries 4 y 5 de junio de 1998. Mataró: Museu de Mataró.

Aquilué, X., Castanyer, P., Santos, M. y Tremoleda, J. (2002). "El campo de silos del área central de la ciudad romana de Empúries". Romula, 1, pp. 9-38.

Aquilué, X., Castanyer, P., Santos, M. y Tremoleda, J. (2009). "Resultats de les darreres intervencions arqueològiques a la Neàpolis de la ciutat grega d'Empòrion (Empúries, l'Escala, Alt Empordà)". Tribuna d'Arqueologia, 2009, pp. 121-147.

Aquilué, X., Santos, M., Tremoleda, J. y Castanyer, P. (2010). "Contextos d'època d'August procedents del fòrum de la ciutat romana d'Empúries". En: Revilla, V. y Roca, M. (Eds.). Contextos ceràmics i cultura material d'època augustal a l'occident romà. Actes de la reunió celebrada a la Universitat de Barcelona els dies 15 i 16 d'abril de 2007. Barcelona: Universitat de Barcelona pp. 36-91.

Asensio, D. (2010). "El comercio de ánforas itálicas en la Península Ibérica entre los siglos IV y I a.C. y la problemática en torno a las modalidades de producción y distribución". Bollettino di Archeologia on line, Volume speciale B / B8 / 3, pp. 23-41.

Buxeda i Garrigós, J. (1999). "Alteration and contamination of archaeological ceramics: the perturbation problem". Journal of Archaeological Science, 26, pp. 295-313. https://doi.org/10.1006/jasc.1998.0390

Buxeda i Garrigós, J. (2018). "Compositional Data Analysis". En: López Varela, S. L. (Ed.). The Encyclopedia of Archaeological Sciences. Hoboken: John Wiley & Sons, Inc., pp. 1-5. https://doi.org/10.1002/9781119188230.saseas0103

Buxeda i Garrigós, J. y Kilikoglou, V. (2003). "Total Variation as a Measure of Variability in Chemical Data Sets". En: van Zelst, L (Ed.). Patterns and Process. A Festschrift in Honor of Dr. Edward V. Sayre. Suitland: Smithsonian Center for Materials Research and Education, pp. 185-198.

Buxeda i Garrigós, J. y Madrid i Fernández, M. (2016). "Designing Rigorous Research: Integrating Science and Archaeology". En: Hunt, A. M. W. (Ed.). The Oxford Handbook of Archaeological Ceramic Analysis. Oxford: Oxford University Press, pp. 19-47. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199681532.013.3

PMCid:PMC4858612

Campo, M. (2002). "La producció d'Untikesken i Kese: Funció i circulació a la ciutat i al territori. Funció i producció de les seques indígenes". VI Curs d'Història monetària d'Hispània. Barcelona: MNAC, pp. 77-104.

Carreras Monfort, C., Martín Menédez, A., Pera Isern, J. y Rodrigo Requena, E. (2016). "Las ánforas de Brindisi en la Hispania Citerior. Pautas de distribución y consumo". Saguntum, 48, pp, 103-121. https://doi.org/10.7203/SAGVNTVM.48.7671

Castanyer, P., Santos, M., Tremoleda, J., Puigdevall, I., Puig, A. M., Hernández, E., Cle, A. y Ferrer, A. (2016). "Intervencions arqueològiques a Empúries (L'Escala, Alt Empordà) als anys 2014 I 2015". Tretzenes Jornades d'Arqueologia de les Comarques de Girona. Banyoles: Ajuntament de Banyoles, Museu Arqueològic de Banyoles, pp. 169-198.

Chaviara, A. y Aloupi-Siotis, E. (2016). "The story of a soil that became a glaze: Chemical and microscopic fingerprints on the Attic vases". Journal of Archaeological Science: Reports, 7, pp. 510-517. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2015.08.016

Comodi, P. y Merletti, M. (2011). "Ceramica a vernice nera: analisi archeometriche". En: Bergamini, M. (Ed.). Scoppieto II. I materiali, Università degli Studi di Perugia. Firenze: Dipartimento di Scienze dell'Antichità, Sezione Scienze Storiche dell'Antichità, All'Insegna del Giglio s.a.s., pp. 121-126.

Cuomo di Caprio, N. y Picon, M. (1994). "Classification et détermination d'origine des céramiques à vernis noir et à vernis rouge d'Italie: aspects méthodologiques". En: Burragato, F., Grubessi, O. y Lazzarini, L. (Eds.). First European workshop on archaeological ceramics. Rome: Università degli Studi 'La Sapienza', pp. 163-181.

García, J. (2017). Gènesi, fundació i període republicà de la ciutat romana d'Iluro (Hispania Citerior). Laietania, 19. Mataró: Museu de Mataró.

Giorgetti, G., Gliozzo, E. y Memmi, I. (2004). "Tuscan black glosses: A mineralogical characterization by high resolution techniques". European Journal of Mineralogy, 16, pp. 493-503. https://doi.org/10.1127/0935-1221/2004/0016-0493

Gliozzo, E., Kirkman, I. W., Pantos, E. y Memmi Turbanti, I. (2004). "Black gloss pottery: production sites and technology in northern Etruria, part II: gloss Technology". Archaeometry, 46, pp. 227-246. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.2004.00154.x

Gliozzo, E., Memmi, I. y Foresi, L. (2001). "Archaeometric study of ceramic production at Chiusi-Marcianella (Siena, Italy)". Proceedings of the 32nd Symposium of Archaeometry. Ciudad de México, 15-19 mayo 2000. Ciudad de México: UNAM, edición en cd-rom.

Gliozzo, E., Memmi, I. y Foresi, L. (2003). "Lo studio archeometrico delle produzioni ceramiche". En: Pucci, G. y Mascione, C. (Eds.). Manifattura ceramica Etrusco-Romana a Chiusi. Il complesso produttivo di Marcianella. Bibliotheca Archaeologica. Collana di archeologia a cura di Giuliano Volpe, 10. Bari: Edipuglia, pp. 275-314.

Gliozzo, E. y Memmi Turbanti, I. (2004). "Black gloss pottery: production sites and technology in northern Etruria, part I: provenance studies". Archaeometry, 46, pp. 201-225. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.2004.00153.x

Greenacre, M. (2010). Biplots in practice. BBVA Foundation Manuals. Bilbao: Fundación BBVA.

Harari M. y Oddone, M. (1984). "Le groupe de Clusium: analyse des argyles. Ancient Greek and related pottery". En: Brijder, H. A. G. (Ed.). Proceedings of the International Vase Symposium in Amsterdam. Amsterdam, 12-15 Abril 1984. Amsterdam: Allard Pierson Series 5, pp. 16-20.

Heimann, R. B. y Maggetti, M. (2014). Ancient and Historical Ceramics. Materials, Technology, Art, and Culinary Traditions. Stuttgart: Schweizerbart Science Publishers.

Hein, A., Tsolakidou, A., Iliopoulos, I., Mommsen, H., Buxeda i Garrigós, J., Montana, G. y Kilikoglou, V. (2002). "Standardisation of elemental analytical techniques applied to provenance studies of archaeological ceramics: an inter laboratory calibration study". The Analyst, 127, pp. 542-553. https://doi.org/10.1039/b109603f PMid:12022656

Jiménez, C. (2000). "La ceràmica de vernís negre: testimonis dels inicis de la ciutat de Baetulo". Carrer dels Arbres. Revista anuari del Museu de Badalona, 11, pp. 7-20.

Jiménez, C. (2002). Baetulo: la ceràmica de vernís negre. Una contribució a l'estudi de la romanització a la Laietània. Monografies badalonines, 17. Badalona: Museu de Badalona.

Lamboglia, N. (1952). "Per una classificazione preliminare della ceramica campana". Atti del I Congresso internazionale di Studi Liguri. Bordighera, 1950. Bordighera: Istituto di Studi Liguri , pp. 139-206.

Lamboglia, N. (1960). "Polemiche campane". Rivista di Studi Liguri, 26, pp. 292-304.

Lühl, L., Hesse, B., Mantouvalou, I., Wilke, M., Mahlkow, S., Aloupi-Siotis, E. y Kanngiesser, B. (2014). "Confocal XANES and the Attic Black Glaze: The Three-Stage Firing Process through Modern Reproduction". Analytical Chemistry, 86, pp. 6924-6930. https://doi.org/10.1021/ac500990k PMid:24905420

Madrid i Fernández, M. y Buxeda i Garrigós, J. (2013). "Caracterización arqueométrica". En: Roca, M., Madrid, M. y Celis, R. (Eds.). Proyecto Cosa: intervenciones arqueológicas de la Universidad de Barcelona en la ciudad romana. Barcelona: Universitat de Barcelona, pp. 111-112.

Madrid i Fernández, M. y Sinner, A. G. (2019). "Analyzing technical choices: improving the archaeological classification of Late Republican Black Gloss pottery in north-eastern Hispania consumption centers". Archaeological and Anthropological Sciences, 11, pp. 3155-3186. https://doi.org/10.1007/s12520-018-0748-x

Maggetti, M., Galetti, G., Schwander, H., Picon, M. y Wessicken, R. (1981). "Campanian pottery: the nature of the black coating". Archaeometry, 23, pp. 199-207. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.1981.tb00306.x

Maniatis, Y., Aloupi, E. y Stalios, A. D. (1993). "New Evidence for the Nature of the Attic Black Gloss". Archaeometry, 35, pp. 23-34. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.1993.tb01021.x

Marín, C. y Ribera, A. (2001). "Las cerámicas de barniz negro de Cales en Hispania (y las Galias)". En: Pedroni, L. (Ed.). Ceramica Calena A Vernice Nera. Produzione e diffusione. Città di Castello: Editorial Petruzzi, pp. 246-295.

Martín-Fernández, J. A., Buxeda i Garrigós, J. y Pawlowsky-Glahn, V. (2015). "Logratio Analysis in Archeometry: Principles and Methods". En: Barceló, J. A. y Bogdanovic, L. (Ed.). Mathematics and Archaeology. Boca Raton: Science Publishers, CRC Press, pp. 178-189.

Miró, T. (1998). "La ceràmica àtica de figures roges d'Empúries. Una aproximació al seu estudi tipològic". Empúries, 51, pp. 127-138.

Morel, J. P. (1981). Céramique campanienne: les formes. 2 vols. Roma: École française de Rome.

Morel, J. P. (1990). "L'artigiano e gli artigiani". En: Storia di Roma , vol. 2, L'impero mediterraneo, I, La repubblica imperiale. Torino: Editorial Einaudi.

Morel, J. P., Accorona, F., Laforgia, E., Schiavone Palumbo, E. y Ziviello, C. (1985). "La ceramica campana A nell'economia della Campania. La fomace di corso Umberto". Napoli Antica (Mostra). Nápoles: Editorial, pp. 372-385.

Morel, J. P. y Picon, M. (1994). "Les céramiques ètrusco-campaniennes: recherches en laboratoire". En: Olcese, G. (Ed.). Ceramica romana e archeometria: lo stato degli studi, Atti delle giornate Internazionali di Studio. Castello di Montegufoni-Firenze, 26-27 abril 1993. Firenze: Edizioni all'Insegna del Giglio, pp. 23-46.

Nieto, X. (1988). "Cargamento principal y cargamento secundario". Cahiers d'histoire, XXXIII, 3-4, Navires et comerces de la Mediterranee antique. Hommage à Jean Rougé, pp. 379-395.

Nieto, X. (1997). "Le commerce de cabotaje et de redistribution". En: Pomey, P. (Ed.). La Navigation dans l'Antiquité. Aix-en-Provence: Édisud, pp. 146-159.

Nolla, J. M., Palahí, L. y Vivo, J. (2010). De l'oppidum a la ciuitas: la romanització inicial de la Indigècia. Girona: Institut de Recerca Històrica de la Universitat de Girona.

Olcese, G. (2003). Ceramiche comuni a Roma e in area romana: produzione, circolazione e tecnología (tarda età repubblicana - prima età imperiale). Documenti di archeologia, 28. Mantova: Editrice SAP, Società Archeologica s.r.l.

Olcese, G. (2012). Immensa Aequora 2, Atlante dei siti di produzione ceramica (Toscana, Lazio, Campania e Sicilia) con le tabelle dei principali relitti del Mediterraneo occidentale IV secolo a.C. - I secolo d.C. Roma: Ed. Quasar.

Olcese, G. (2013). Immensa Aequora 3 - Workshop. Ricerche archeologiche, archeometriche e informatiche per la ricostruzione dell'economia e dei commerci nel bacino occidentale del Mediterraneo (metà IV sec. a.C. - I sec. d.C.). Roma: Ed. Quasar.

Olcese, G. y Picon, M. (1998). "Ceramiche a vernice nera in Italia e analisi di laboratorio: fondamenti teorici e problemi aperti". Indagini archeometriche relative alla ceramica a vernice nera: nuovi dati sulla provenienza e sulla diffusione, Atti del seminario Internazione di Studio. Milano 22-23 noviembre 1996. Como: Edizioni New Press, pp. 31-37.

Olcese, G. y Picon, M. (2003). "Terra Sigillata Italica a Roma e in area romana: produziones, circolazione, e analisi di laboratorio". Rei Cretariae Romanae Favtorvm Acta, 38, pp. 11-26.

Olesti, O. (2010). "Urbanització, integració i gestió del territori al nord-est de la península Ibèrica en època republicana (segles II-I aC)". En: Time of changes. In the beginning of the Romanization. Studies on the Rural World in the Roman Period, 5. Girona: Laboratori d'Arqueologia i Prehistoria de la Universitat de Girona, pp. 11-59.

Palencia, J. F. y Rodríguez, D. (2014). "La cerámica de barniz negro itálica en el territorium de la antigua ciudad romana de Consabura (Consuegra, Toledo)". Lucentum, XXXIII, pp. 113-122. https://doi.org/10.14198/LVCENTVM2014.33.06

Pasquinucci, M., Alessi, D., Bianchini, S., Cibecchini, F., Cherubini, L., Del Rio, A., Menchelli, S., Spienesi, P., Vallebona, M. y Capelli, C. (1998). "Ceramica a vernice nera dall'Etruria settentrionale costiera. Primo contributo alla caratterizzazione delle produzioni locali e delle importazioni". En: Frontini, P. M. y Grassi T. (Eds.). Indagini archeometriche relative alla ceramica a vernice nera: nuovi dati sulla provenienza e sulla diffusione, Atti del seminario Internazione di Studio. Milano 22-23 noviembre 1996. Como: Edizioni New Press, pp. 101-111.

Pedroni, L. (1986). Ceramica a vernice nera da Cales. Napoli: Ligouri editore.

Pedroni, L. (2001). Ceramica calena a vernice nera. Produzione e diffusione. Città di Castello: Petruzzi editore.

Picon, M. (1988). "Sur l'origine de quelques groupes de céramiques d'Olbia: céramiques à vernis noir, céramiques de cuisine, céramiques à pâte claire". En: Bats, M. (Ed.). Vaisselle et alimentation à Olbia de Provence (v. 350-v. 50 av. J.-C.). Revue archéologique de Narbonnaise, 18e suppl., pp. 249-265.

Picon, M. y Thirion-Merle, V. (2002). "Céramiques à vernis noir de La Loba, altérations et origines". En: Blasquez Martinez, J. M., Sillieres, P. y Domergue, C. (Eds.). La Loba (Fuenteobejuana, Cordoue, Espagne), La mine et le village minier antiques. Mémoires, 7. Bordeaux: Ausonius, pp. 289-293.

Picon, M., Vichy, M. y Chapotat, G. (1971). "Note sur la composition des céramiques campaniennes de type A et B". Rei Cretariae Romanae Fautores Acta, 13, pp. 82-88.

Principal, J. y Ribera, A. (2013). "El material más apreciado por los arqueólogos. La cerámica fina. La cerámica de barniz negro". Manual de cerámica romana. Del mundo Helenístico al Imperio Romano. Alcalá de Henares, Museo Arqueológico Regional; Madrid: Colegio Oficial de Doctores y Licenciados en Filosofía y Letras y en Ciencias, Sección de Arqueología, pp. 43-146.

R CORE TEAM (2017). R: A language and environment for statistical computing. Vienna: R Foundation for Statistical Computing. Disponible en: http://www.R-project.org [Consultado 20-01-2019].

Sanmarti-Grego, E. (1978). La Ceramica campaniense de Emporion y Rhode. Monografies Emporitanes, IV. Barcelona: Museu d'Arqueologia de Catalunya.

Sanmartí, E., Barberà, J., Castanyer, P. y Tremoleda, J. (1986). "Las estructuras griegas de los siglos V y VI a. de J. C. halladas en el sector sur de la necrópolis de Ampurias (campaña de excavaciones del año 1986)". Cuadernos de prehistoria y arqueología castellonenses, 12, pp. 141-218.

Sanmartí i Greco, E., Castanyer, P. y Tremoleda i Trilla, J. (1989). "Darreres excavacions a Empúries. El sector meridional de la neàpolis". Tribuna d'Arqueologia, 1988-1989, pp. 79-88. Disponible en: http://hdl.handle.net/10687/91449 [Consultado 26-11-2020].

Sanmarti, J., Principal, J., Trias, M. G. y Orfila, M. (1996). Les ceràmiques de vernis negre de Pollentia. The William L. Bryant Foundation, 5. Barcelona: Publicacions UB.

Schwedt, A., Mommsen, H., Zacharias, N. y Buxeda i Garrigós, J. (2006). "Analcime crystallization and compositional profiles - comparing approaches to detect post-depositional alterations in archaeological pottery". Archaeometry, 48, pp. 237-251. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.2006.00254.x

Shannon, C. E. (1948). "A Mathematical Theory of Communication". The Bell System Technical Journal, 27 (3), pp. 379-423. https://doi.org/10.1002/j.1538-7305.1948.tb01338.x

Sinner, A. G. (2017). La ceca de Ilduro. Archaeopress Roman Archaeology, 29. Oxford: Archaeopress Publishing Ltd. https://doi.org/10.2307/j.ctv170x3qn

Stannard, C. y Sinner, A. G. (2014). "A central Italian coin with «Dionysus/Panther» types from Cabrera de Mar (El Maresme, Barcelona), and contacts between central Italy, Hispania Citerior and Hispania Ulterior in the 2nd and 1st centuries BC". Saguntum, 46, pp. 159-180. https://doi.org/10.7203/SAGVNTVM.46.2646

Tchernia, A. (2016). The Romans and trade. Oxford: Oxford University Press . https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198723714.001.0001

Temin, P. (2013). The Roman market economy. Princeton (NJ): Princeton University Press.

Tremoleda, J., Santos, M. y Castanyer, P. (2016). "Una nova fortificació d'època republicana a Empúries. Una base militar per a la conquista d'Hispània". Annals de l'Institut d'Estudis Empordanesos, 47, pp. 47-74.

Van de Boogaart, K. G. y Tolosana-Delgado, R. (2013). Analysing Compositional Data with R. Berlin, Heidelberg: Springer-Verlag. https://doi.org/10.1007/978-3-642-36809-7

Vendrell-Saz, M., Pradell, T., Molera, J. y Aliaga, S. (1991). "Proto-Campanian and A-Campanian ceramics: characterization of the differences between the Black coatings". Archaeometry, 33(1), pp. 109-117. https://doi.org/10.1111/j.1475-4754.1991.tb00689.x

Vivar, G. (2013). El derelicte d'Illa Pedrosa. Comerç marítim i xarxes de redistribució en època tardorrepublicana al Mediterrani centre-occidental, Tesis doctorals electròniques, Universitat de Barcelona. Disponible en: http://hdl.handle.net/10803/113555.

Zamora, D. (1995). Les Ceràmiques de vernís negre del poblat ibèric del Turó d'en Boscà, Badalona: aproximació a la interpretació històrico-arqueològica del poblat. Igualada: Arqueoanoia.

Zacharias, N., Schwedt, A., Buxeda, J., Michael, C. T., Mommsen, H. y Kilikoglou, V. (2007). "A contribution to the study of post-depositional alterations of pottery using TL dating analysis". Journal of Archaeological Science, 34 (11), pp. 1804-1809. https://doi.org/10.1016/j.jas.2006.12.017

Publicado

2021-03-22

Cómo citar

Madrid i Fernández, M., & Sinner, A. G. (2021). La vajilla de barniz negro en Empúries y la Layetania. Origen y técnica de producción a partir de su caracterización arqueométrica. Archivo Español De Arqueología, 94, e01. https://doi.org/10.3989/aespa.094.021.01

Número

Sección

Artículos

Datos de los fondos